Natalia Rolleczek - Drewniany różaniec

Straszna lektura z mojej wczesnej młodości. Nabawiłam się wtedy okropnego bólu głowy. Dziś już nie robi takiego wrażenia, ale chyba dlatego tylko, że niejedno się w życiu w międzyczasie widziało...

Jest to wydanie trzecie z 1954 roku. Z okładki sądzę, że miało obwolutę, ale ani śladu po niej ani nawet wzmianki, że ktoś tam projektował. Mało tego, są ilustracje, a nie ma nazwiska rysownika.

Na książkę składają się trzy krótkie powieści:

Wszystkie są autobiograficzne i opowiadają o dzieciństwie Natalii Rolleczek, które przeszło w bardzo ciężkich warunkach materialnych. Nędza przeciwstawiona jest wyższym aspiracjom, zwłaszcza starszej siostry Tali, Łucji. To ona bardziej dotkliwie odczuwa ciężar miłosierdzia, w tamtych czasach (czyli przed wojną) będącego domeną wyższych sfer i zakonów.

Litość to historia zabrania obu sióstr na letnisko przez jaśnie panią baronową. Dziewczęta marzą, układają plany spędzenia cudownych wakacji na wsi, w bogatym pałacu, wśród rówieśników; oczekują wspaniałych zabaw i ciekawych rozmów przy stole. Rzeczywistość okazuje się całkiem inna: siostry zostają upchnięte w ponurym pokoju, jeść mają osobno w jakimś składziku przy kuchni, nie przysługuje im drugie śniadanie i podwieczorek, które są tylko dla "pierwszego stołu"; nie mogą się bawić w parku należącym do dworu, bo jaśnie pani przykro byłoby patrzeć na obce osoby, nie mogą wejść do sadu owocowego, bo ogrodnik też nie lubi obcych; dzieci baronowej nie zniżają się do rozmowy z siostrami, a gdy te wybudują sobie szałas z gałęzi, pod pretekstem zabawy niszczą go zupełnie; gdy pada, jedyną rozrywką jest czytanie starych roczników Głosu Karmelu. Łucja, zapytana o plany na przyszłość, marzy o pójściu do gimnazjum, ale baronowa stwierdza, że jedyna rozsądna decyzja to szkoła kucharska, która da Łucji zawód. Przy tym wszystkim panna Janina, podopieczna baronowej, ślepo jej oddana, żąda od dziewcząt okazywania wdzięczności za tak wspaniałe wakacje. Gdy nadchodzi czas wyjazdu, następuje komisyjne ważenie sióstr: wszak kilogramy, których nabrały, to właśnie waga miłosierdzia. Sprytna Tala wyładowuje sobie kieszenie kamieniami, żeby pani baronowej nie było przykro... cóż, kiedy wrażliwa Łucja, której każdy miłosierny kęs stawał w gardle, schudła dwa kilo. Na szczęście baronowa znalazła środek zaradczy: żegna dziewczęta, wręczając im puszkę Ovomaltiny.

Minęło trochę czasu, ojczym ciągle jest bezrobotny, matka usiłuje sprzedawać wydziergane przez siebie serwetki i koronki i właściwie Łucja staje się jedynym żywicielem rodziny, od rana do nocy ślęcząc nad ramą, na której tka wełniane szaliki.
Tymczasem młoda hrabianka Krystyna zakłada Klub Młodych Polek, przeznaczony dla dziewcząt niższego stanu, które mogłyby się spotykać w siedzibie Klubu, rozmawiać, grać w warcaby, słuchać koncertów w wykonaniu ślepego skrzypka i haftować kościelne obrusy. Łucja początkowo wiąże z Klubem pewne nadzieje, chce rozruszać towarzystwo, organizować odczyty, wykłady, jakby nie zauważając, że ani dziewczęta (którym zależy tylko na znalezieniu lepszej pracy przez hrabiankę) ani samej Krystynie (która chce mieć swoje poletko miłosierdzia) na tym nie zależy. Atak nerwowy Łucji powoduje, że umieszczają ją w Kobierzynie.

I tak zaczyna się trzecia powieść czyli właściwy Drewniany różaniec. Matka, przyciśnięta biedą, a pozbawiona pomocy Łucji, wysyła Talę do Zakopanego do swej siostry Broni. Ta jednak ma skomplikowaną sytuację rodzinną i umieszcza Talę w zakładzie dla sierot prowadzonym przez siostry felicjanki.
Już pierwszego dnia Tala przekonuje się, że jeśli chce przeżyć, musi kraść (wyżywienie jest głodowe), kłamać, przyzwyczaić się do ciężkiej pracy ponad siły dziecka (każda z dziewcząt ma "obowiązek" do posprzątania), do braku higieny (wszy na porządku dziennym, brak mydła czy ręcznika, bielizna zmieniana raz na miesiąc), do obłudy, hipokryzji, załgania, fałszywości. Kto chce się wyłgać od pracy, zgłasza potrzebę skupienia się w kaplicy. Siostra Modesta przydziela Tali obowiązek sprzątania w soboty kościółka. Na ciężkiej pracy dziewczynce schodzi do drugiej, trzeciej w nocy - oczywiście nikt nie pomyślał o tym, by odłożyć jej kolację. Toteż po kilku takich sobotach i bezskutecznych próbach wyproszenia u siostry zmiany obowiązku, Tala wpada na pomysł wtarcia sobie denaturatu do oczu...
W międzyczasie asystujemy wyjazdowi kwestarek po prośbie (od tego ile nażebrzą zależeć będzie przyszłoroczny wikt), wykryciu złodziejki chleba i ukaraniu jej kocówą przez dziewczęta, przyglądamy się mateczce przełożonej o słodkim obliczu i ciężkiej ręce, z miłością szykującej obfite śniadanie dla księdza, który w niedzielę przychodzi odprawiać mszę św., za to z grymasem obrzydzenia na twarzy pozbawiającej dzieci jedzenia za karę; obserwujemy siostrę Modestę, która budzi dziewczęta wymierzając drewnianym różańcem uderzenia w plecy...
Jedyną przyjazną dzieciom osobą jest siostra Zenona, sama pochodząca z ludu i będąca na najniższym stopniu hierarchii klasztornej. Bo i tu obowiązuje podział na siostry chórowe (te, które wniosły wiano) i proste konwerski, których zadaniem jest opieka nad kuchnią czy pralnią lub chlewikiem.

Drewniany różaniec został odczytany - gdy ukazał się w latach 50-tych - jako oskarżenie Kościoła, a autorka przez środowiska klerykalne odsądzona od czci i wiary. Przyczyniło się do tego włączenie książki do antykościelnej nagonki przez propagandę. Taki temat po prostu władzom pasował. Czy Rolleczek miała wstrzymać się z publikacją swych wspomnień z dzieciństwa, przetransponowanych na powieść? Czy miała czekać na rok 1989, żeby uniknąć podejrzeń o współpracę?
W świetnym filmie dokumentalnym o Natalii Rolleczek Tala od różańca, który widziałam podczas tegorocznego Krakowskiego Festiwalu Filmowego, pani Hennelowa, w prawdziwie chrześcijańskim duchu wybaczenia i pojednania, mówi, że to, co zrobiła Rolleczek, jest niewybaczalne, że zaszkodziła Kościołowi w sposób niewyobrażalny. Trochę to śmieszne. Czym jest Kościół, któremu może niewyobrażalnie zaszkodzić jedna książka?
Zresztą ja odbieram tę powieść inaczej: jako opis rzeczywistości opresyjnej, niezależnie od tego, kim miałby być "oprawca". O próbach zachowania godności ludzkiej w warunkach, które temu nie sprzyjają.
Książka jest świetnie, z werwą i dowcipem napisana, polecam każdemu!

Miałam kiedyś okazję poznać osobiście panią Rolleczek, w czasach, gdy jeszcze mieszkała w Krakowie (dostałam nawet od Niej Kochaną rodzinkę) i twierdzę, że to fantastyczna osoba!

Aut. zdjęcia - Patrycja Musiał

Przeczytałam 11 listopada 2012.

PS. Czytam właśnie w internecie, że Ha!Art wydał na nowo Drewniany różaniec, ale w wersji okrojonej - tylko to trzecie opowiadanie. Tak że - jeśli ktoś będzie szukał, to radzę rozejrzeć się w bibliotece za starym wydaniem.